Esti llunes, el Presidente d’Asturies, Adrián Barbón, afirmaba que “l’estáu federal ye’l marcu del futuru”. ¿Qué ye un estáu federal? ¿En qué s’estrema d’un estáu como’l de les autonomíes? ¿Cuántos estaos federales hai nel mundu? Refuelgu nesti reportaxe sobre’l federalismu desplicámosvos cuála ye la situación.
Estáu federal vs. estáu de les autonomíes
En munches ocasiones díxose que l’estáu español yera un estáu “cuasi federal” o, tamién, que les autonomíes implicaben un nivel mui altu de descentralización. Lo cierto ye que, en realidá, nenguna d’estes afirmaciones son ciertes; sobre manera si les comparamos colo que ye d’usu nos estaos federaos y na que ye la primer democracia federal asentada de toles qu’hai: Los Estaos Xuníos d’América. Nun estáu federal, el poder constituyente ye de caún de los estaos que lu integren. Bien ye verdá qu’en munches ocasiones los estaos federaos “blinden” la posibilidá de qu’un estáu abandone la federación (lo que los distingue de les confederaciones), como foi’l casu de la Guerra de Secesión Americana; pero, polo xeneral, acéutase que nun estáu federal los estaos tienen la so cuota de poder y nun hai un “pueblu” únicu como suxetu constituyente. Por exemplu, nel estáu español, el “pueblu español” si s’espresare d’esi mou al traviés de les eleiciones, podría acabar con cualquier poder autonómicu ensin requir de l’aceutación d’esi poder. Esto quier dicir, que pue acabase col estáu de les autonomíes ensin pidi-yos permisu o opinión a les autonomíes y cola posición contraria de toes elles siempre y cuando s’algamen les mayoríes riquíes nes instituciones centrales.
Otra diferencia de los estaos federaos y l’estáu de les autonomíes, ye l’auto-organización de los estaos federaos. Nun estáu federal, los estaos federaos nun tienen que pidir permisu o autorización p’auto-organizase o pa determinar ellos mesmos les materies que son de la so competencia. D’esti mou, mientres que nos estaos federaos hai “constituciones” de caún de los estaos, que se voten namás nesi ámbitu territorial y de les que se requier namás que tean en conformidá cola constitución estatal; nos estaos autonómicos o rexonales como l’español o l’italianu, les normes básiques o fundamentales de cada territoriu – l’estatutu d’autonomía nel casu asturianu – han ser votaos como una llei orgánica más pol conxuntu de los llexisladores estatales. Esto ye, un estatutu d’autonomía d’Asturies qu’organice les nueses instuticiones, requier que tea validáu y aprobáu polos 7 diputaos qu’escueye ASturies y polos 343 diputaos qu’escueyen tolos demás territorios d’España. Esto ye, ensin el plácet de los murcianos, castellanos, llioneses, catalanes o andaluces, Asturies nun pue auto-organizase.
Una tercer diferencia ente un estáu federal como Bélxica, por casu, y un estáu de les autonomíes como ye España, ye la duplicidá de competencies. Mientres que n’España hai munches competencies que son teóricamente autonómiques (como la sanidá o la educación), lo cierto ye qu’hai una tutela estatal bien importante que fai, por exemplu, qu’heba un conseyeru de sanidá y un ministru de sanidá o un conseyeru d’educación y un ministru d’educación. N’otros países, como Bélxica, nun esiste la figura d’un ministru d’educación estatal, por tar les competencies muncho meyor distribuyíes que nos estaos non-federales.
¿Qué competencies tienen los estaos federaos y federales?
Lo cierto ye que cada federación decide llibremente los poderes que tienen caún de los niveles del estáu. D’esti mou, los poderes de los Länder alemanes nun son los mesmos que los de les comunidaes y rexones belgues (Bélxica tien dos entes federaos distintos: les comunidaes y les rexones, caún con unos poderes distintos y específicos) o los de los estaos de los Estaos Xuníos. Por exemplu, nesti últimu casu, los estaos federaos tienen un códigu penal propiu que fai que lo que ye un crime nun sitiu non lo seya n’otru y, amás, que tenga una pena distinta; habiendo estaos que tienen pena de muerte y otros que non. Amás, otra de les particularidaes de los Estaos Xuníos ye’l tener una Guardia Nacional, una serie de divisiones militares que dependen direutamente del poder estatal.
Bien ye verdá qu’esta Guardia Nacional puede movilizase a nivel federal, pero siempre habrá una serie de batallones o reximientos que tán siempre y pase lo que pase baxo’l control de caún de los gobernadores. Una de les últimes movilizaciones de la Guardia Nacional nos Estaos Xuníos vímosla en Washinton DC como consecuencia de les manifestaciones que tomaron el capitolu a finales del añu 2020.
¿Foi federal España? ¿Puede selo?
Lo cierto ye que sí. España foi federal namás una vez en tola so historia, en 1873 proclamóse la república federal española, que diba ser la primera de les dos repúbliques que tuvo España. Por desgracia, aquella esperiencia democrática duraría bien poco, y un golpe d’estáu (otru más) acabó con ella pa siempre. Pero dellos de los políticos de la dómina dexaron testos fundacionales de lo que diba ser el federalismu español como “Las Nacionalidades” de Pi i Margall.
No que cinca a volver a ser federal, la única vía llegal que tendría España pa selo ye la d’una reforma constitucional “dura”, esto ye, una reforma constitucional de fondura que cambiare’l modelu d’estáu y creare un estáu federal (monárquicu o republicanu), nel que se reconocieren les competencies de los estaos. Pel momentu, de los partíos estatales namás Podemos, Más País y una parte del PSOE cada vez más grande defenden el federalismu; polo que paez que’l consensu pa implantalu queda tovía bien lloñe…
¿Cuántos estaos federales hai?
Lo cierto ye que los estaos federales son entá una minoría pente los estaos qu’hai nel mundu. N’Europa tenemos casos como Bosnia, Rusia, Alemaña, Bélxica, Austria o Suiza. Mientres que nel restu del mundu hai munchos otros estaos y dellos tan significativos en términos xeográficos y poblacionales como Estaos Xuníos, Canadá, Brasil, Arxentina, India o Australia. En munchos d’estos estaos, ta reconocíu’l drechu a la secesión, como ye’l casu en Canadá onde delles veces se cellebraron referenda pa la secesión de la provincia francófona de Québec; que perdió l’independentismu toles veces. Mentanto, n’otros como nos Estaos Xuníos, ye imposible pa un estáu abandonar la federación de mou llegal: D’ehí que’l debate sobre’l futuru de Puertu Ricu tea muy influyíu por esti “pa siempre” que diba implicar el formar parte de la Unión. Mientres la mayoría d’estaos federaos son repúbliques, hai delles monarquíes como ye’l casu de la Belga o de toles que formen parte de la Commonwealth. Tamién, el nivel de democratización de los estaos federaos nun ta venceyáu al fechu de ser federales, ente ellos hai países onde’l respetu a los drechos humanos ye bien grande como Alemaña o Bélxica y otros onde dexa muncho que deseyar, como Brasil o Rusia.
